رنگ در شعر خاقانی

عنصر رنگ از عناصری است که از طریق آن می توان بسیاری از باورها ، سلیقه ها ، آداب و رسوم و آرزوهای مردم را باز شناخت لذا خاقانی نیز از این امکان بهره جسته و بر تأثیر سخن خود افزوده است. تحلیل و بررسی سروده های خاقانی از جنبه های مختلف جامعه شناختی ، زیبا شناختی، روان شناختی با تأکید بر عنصر رنگ ، ما را به ارتباط و پیوند عمیق این سه جنبه رهنمون می کند ؛ به طوری که شاعر با توجه به رنگ و اطلاعات و معلومات گوناگون و بر اساس ارزش های اجتماعی و فرهنگی به آفرینش تصاویر زیبا می پردازد که به نوعی بیانگر شخصیت و روان اوست . از دیدگاه جامعه شناختی سروده های او لبریز از مایه های هستی ، انسان و آداب و رسوم، باورها و دانش های گوناگون زمانه و هر آنچه که مربوط به انسان و زندگی اجتماعی است. او به تمامی مسائل اجتماعی و محیط طبیعی اطراف خود حتی بی ارزش ترین امور توجه دارد و به آن ها رنگی تازه بخشیده است. در واقع سروده های او گنجینه ی گران بهایی از علوم گوناگون و آداب و رسوم مردم است. تجلی هنر و خلاقیت ذوق و قریحه ی خاقانی از جنبه زیبا شناختی نیز حایز اهمیت است. او به شیوه ی هنرمندانه از تمامی فنون بلاغت بهره جسته و با شگردهای مختلف ادبی امور معنوی و انتزاعی را به تصویر کشیده است. رویکرد او به تصویر های زیبا مخصوصاً استعاره و تشبیه که غالبا با جان بخشی همراه است ، به شعرش تازگی و طروات خاصی بخشیده است. به گونه ای که 62 درصد فضای شعر او در قلمرو صور خیال مربوط به استعاره و جان بخشی است و بعد از آن تشبیه و انواع آن بیشترین کاربرد را دارد . خاقانی در پرده های رنگین استعاری و تشبیهی خود بیشتر به مظاهر طبیعی توجه دارد و این همانندی با طبیعت و رنگ آمیزی موجب می شود که خواننده هر چیز را به همان حالت رنگی که شاعر احساس کرده است در ذهن خویش مجسم سازد. وارد کردن آگاهی علمی و بهره گیری از فرهنگ عامه و مسائل تاریخی و اسطوره ای به ویژه در قسمت کنایه و تملیح و تمثیل ها در قالب تصاویر رنگارنگ ، نمودار خیال تیز پرواز و ذهن خلاق و حساس اوست. بسامد بالای رنگ های تیره در سروده های خاقانی نشان از نگاه تیره ی او به زندگی و روزگار سخن می گوید. او شاعر حساس و بلند طبع ، و زود رنجی است که به اندک نا ملایمتی آزرده خاطر می شود . عوامل گوناگون از جمله : بر نیامدن خواسته ها و آرزوهای شاعر ، دل آزردگی از روزگار ، بی وفایی مردم ، مرگ عمویش کافی الدین و وفات فرزندش رشید الدین در بیست سالگی ، فوت همسر و فرزند خردسالش ، سخن چینی و حسادت مخالفان ، سست پیمانی دوستان ، گرفتار شدن در بند و زندان زندگی شاعر را لبریز از غم و اندوه نموده است. از نگاه روان شناختی ، بسامد بالای رنگ های تیره بیانگر و اعتراض به سرنوشت خویش و نماد افزون خواهی و درون گرایی اوست. با وجود چهره تاریک و افسرده ی زندگی شاعر بلند طبع ، از رنگ های روشن و زنده ی طبیعت نیز الهام می گیرد و پیام آور شادی و امید می گردد و کاربرد رنگ های شاد زرد و سرخ و سفید به ویژه در وصف طلوع صبح خواننده را به شادی و تکاپو وا می دارد. زیرا صبح آغاز تلاش و حرکت است و به خاطر همین توصیفات زیبا و رنگین او از دمیدن صبح، به شاعر صبح معروف گشته است . ایمان و اعتقاد قلبیش را با جلوه های رنگ سبز و مفاهیم آن در سروده هایش مشاهده می کنیم ؛ زیرا این رنگ از نظر روان شناسی نشانگر اصلاحگرانی است که مایل به اصلاح شرایط موجود هستند و نوعی غرور و خود شیفتگی در آن ها مشاهده می شود. پس وجود رنگ های مختلف در سروده های خاقانی حکایت از نگاه همه جانبه و دقیق او به جهان و زیبایی های آن دارد. او روشنی و تاریکی را در کنار هم می بیند؛ اگر چه به دلیل روحیّه ی حساس و طبع بلند او رنگ های تیره جلوه ی بیشتری دارد. او شاعری اهل درد و واقع بینی است که نمی تواند نسبت به زمانه و اطرافیان خود بی تفاوت باشد ؛ بلکه در جستجوی راهی برای اصلاح جامعه و رهایی از اندوه است. او نیز محیط شاد و آرام را دوست دارد ؛ هر چند روزگار بر خلاف میل او رفتار می کند. شخصیت زنده و پویایی است که علی رغم تمام سختی ها و تیرگی های زندگی فردی و اجتماعی می خواهد با تصاویر رنگین سروده های خود به انسان نشاط و امید ببخشد.